Dr Azis Jata
Abuzime dhe Korrupsion në Prokurimet Publike të deritanishme
Qeveria Rama ka një histori të gjatë skandalesh në prokurimet publike, ku procedurat e tenderimit shpesh janë shoqëruar me mungesë gare, favorizim të klientelës dhe afera korruptive. Disa shembuj të dokumentuar dhe investiguar për këto abuzime përfshijnë:
• Afera e inceneratorëve të plehrave: Kjo është ndoshta simboli i korrupsionit në koncesionet e qeverisë Rama. Tre inceneratorë (Elbasan, Fier, Tiranë) u dhanë me PPP në rrethana të dyshimta, duke krijuar skemë korrupsioni mes zyrtarëve të lartë dhe biznesmenëve të lidhur me ta . Sipas auditimeve të Kontrollit të Lartë të Shtetit, kostoja e kësaj afere mund t’u kushtojë taksapaguesve mbi 350 milionë € në 30 vitet e ardhshme . Hetimet e SPAK zbuluan shpërdorim fondesh publike në favor të kompanive private kundrejt ryshfeteve, dhe tashmë ish-Ministri i Mjedisit Lefter Koka, ish-deputeti Alqi Bllako dhe disa biznesmenë janë marrë të pandehur apo dënuar . Kjo aferë tregoi sesi koncesionet publike u përdorën për përfitime personale nga zyrtarët, në dëm të interesit publik.
• Tenderi i uniformave të policisë: Një tender prej ~28 milionë dollarë për uniformat e Policisë së Shtetit (zhvilluar më 2020) u manipulua duke favorizuar ofertuesin e paracaktuar. Proçesi u shoqërua me anulime e rihapje gare, ndryshim specifikimesh teknike dhe kritere të sajuara . Si rezultat, konsorciumi fitues u shpall me ofertë $5 milion më të shtrenjtë se një konkurent tjetër më i lirë . SPAK arrestoi 9 zyrtarë të Ministrisë së Brendshme për “avantazhe të padrejta” ndaj kompanisë fituese . Ky rast konfirmoi se edhe tenderët rutinë mund të kthehen në skema vjedhjeje, me komisione që paracaktojnë fituesin dhe shpërblejnë ofertat më të shtrenjta në kurriz të buxhetit.
• Mungesa e garës dhe favorizimi sistematik: Auditime dhe raporte të organizatave kanë vënë në dukje se një pjesë e madhe e tenderëve publikë në Shqipëri zhvillohen pa konkurrencë reale. Sipas një raporti të organizatës “Together for Life”, mbi 55% e tenderëve nga viti 2016 deri në 2021 kishin vetëm 1 operator pjesëmarrës në garë . Madje edhe kur zhvillohet garë formalisht, kritere të veçanta shpesh hartohen për t’i përshtatur fituesit të parapërcaktuar nga autoritetet kontraktuese . Për pasojë, Shqipëria vuan konkurrencë të cunguar dhe dëmtim të transparencës në përdorimin e fondeve publike. Ministria e Financave dhe KLSH kanë llogaritur se dëmi ekonomik nga parregullsitë në prokurime publike gjatë dekadës së fundit i tejkalon 120 milionë dollarë . Këto praktika abuzive kanë shkaktuar humbje besimi tek publiku dhe largim të investitorëve të huaj, të cilët ankohen për mungesë transparence e zbatim të dobët të kontratave .
Siç evidentohet nga rastet e mësipërme, korrupsioni në tendera është bërë normë nën qeverisjen Rama, me një mori zyrtarësh (qendrorë e lokalë) të akuzuar për shkelje të barazisë në tendera dhe abuzim me detyrën . Në këtë kontekst, çdo nismë e re e qeverisë mbi prokurimet publike pritet me skepticizëm të madh, pasi realiteti ka treguar se deklaratat për “luftë kundër korrupsionit” shpesh kanë qenë fasadë për të njëjtat praktika klienteliste.
Premtimet e Ramës për AI: Transparencë apo kontroll i ri?
Kryeministri Edi Rama ka propaganduar rishtazi futjen e Inteligjencës Artificiale (AI) në sistemin e tenderimeve publike si zgjidhje magjike për problemin e korrupsionit. Ai ka deklaruar se në mandatin e katërt qeverisës, 90% e procesit të tenderimit do të realizohet pa ndërhyrjen e njeriut, por nga një model inovativ me AI . Sipas Ramës, eliminimi i “dorës së njeriut” do të sjellë objektivitet dhe transparencë të pakonkurrueshme nga çdo komision njerëzor . Ai ka shkuar deri aty sa të pohojë se nuk ia vlen të presim që “shqiptarët të bëhen gjermanë” në standardet e integritetit, kur teknologjia (AI) mund ta zgjidhë menjëherë problemin . Me fjalë të tjera, Rama përçon idenë se një algoritëm kompjuterik do të garantojë atë që administrata e tij s’po e bën dot: ndershmëri në prokurime.
Mirëpo, këto deklarata entuziaste ngjallin skepticizëm të thellë. Së pari, mungon transparenca sesi saktësisht do të funksionojë ky sistem me AI. Rama ofron parulla, por jo detaje mbi algoritmet, kriteret apo kontrollin e tij. Duke qenë se qeveria ka historikisht prirje për të centralizuar vendimmarrjen dhe manipuluar proceset, lind dyshimi i arsyeshëm se AI-ja e propozuar mund të përdoret si një mashë digjitale për të forcuar kontrollin e pushtetit mbi tenderat – jo për ta kufizuar atë. Një sistem i mbyllur algoritmik mund të programohet lehtësisht sipas interesave të atyre që e administrojnë, ndërkohë që publikut i shitet si “i paanshëm”.
Nëse deri dje tenderat paracaktoheshin nga telefonatat e Ramës, Veliajt, Ballukut, apo urdhrat politikë prapa dyerve të mbyllura, nesër e njëjta gjë mund të arrihet duke shtrembëruar të dhënat apo parametrat që “ushqejnë” AI-në, pa lënë gjurmë të dukshme.
Në vend që të eliminojë korrupsionin, një sistem i tillë i padepërtueshëm mund t’i fshehë edhe më thellë gjurmët e abuzimit, duke e bërë thuajse të pamundur llogaridhënien.
Së dyti, është ironike që Rama reklamoi AI-në si mënyrë për të anashkaluar “nevojën për të trajnuar stafin për standarde europiane” . Kjo qasje ngre dyshime mbi sinqeritetin e nismës: në vend që qeveria të investojë tek kapacitetet njerëzore – pra tek ekspertiza, integriteti dhe forcimi i institucioneve të prokurimit – ajo kërkon t’ia delegojë këtë punë një “kutie të zezë” teknologjike. Vetë Komisioni Europian, në një reagim zyrtar për portalin Faktoje, e ka kundërshtuar qartësisht idenë e “shkarkimit” të përgjegjësisë tek inteligjenca artificiale. Sipas KE, vendet kandidate për BE (si Shqipëria) duhet të ndërtojnë vetë njohuritë dhe ekspertizën në fushën e prokurimeve, dhe AI mundet vetëm ta plotësojë, jo ta zëvendësojë këtë ekspertizë .
Një mekanizëm anti-korrupsion funksionon vetëm kur ekziston vullneti politik për transparencë dhe njerëz që mbajnë përgjegjësi; përndryshe, çdo mjet teknik mund të keqpërdoret.
Deri më sot, vullneti real i Qeverisë Rama për të luftuar korrupsionin në tenderime mungon – përkundrazi, janë toleruar dhe fshehur abuzime masive. Kjo na lejon të dyshojmë se pas fjalëve të Kryeministrit për “integritet me AI” fshihet qëllimi për të krijuar një shtresë shtesë opacity (errësire) mbi një sistem tenderimi tashmë të deformuar.
Rreziqet e Përdorimit të AI në tendera
Përdorimi i inteligjencës artificiale në prokurimet publike nuk është domosdoshmërisht garant i suksesit – përkundrazi, sjell një sërë rreziqesh që duhen konsideruar seriozisht:
• Manipulimi i të dhënave dhe kritereve: Çdo sistem AI varet nga të dhënat dhe rregullat me të cilat programohet. Nëse zyrtarët e njëjtë që sot manipulojnë tenderat, nesër manipulojnë inputet që i jepen AI-së (p.sh. kriteret e vlerësimit, peshat e pikëzimit, filtrimin e ofertave), rezultati do të jetë po ai korrupsion i vjetër, por i maskuar si “vendim i kompjuterit”. Një algoritëm mund të pesohet të përjashtojë oferta të caktuara ose të favorizojë automatikisht një profil të caktuar kompanie, nëse dikush e dizajnon me qëllim të keq. Për më tepër, mungesa e transparencës në kodin dhe pronësinë e algoritmit rrezikon të lërë publikun në terr informativ: pa e ditur se mbi ç’baza u shpall fituesi, dhe pa mundësi të verifikojë procesin.
• Mungesa e mbikëqyrjes njerëzore dhe llogaridhënies: Heqja e “dorës së njeriut” nga 90% e procesit – siç premton Rama – tingëllon më shumë si përjashtim i mekanizmave të kontrollit sesa si përmirësim. Ekspertët e transparencës kanë vërejtur se projekti për ndryshimin e ligjit të prokurimeve nuk parashikon asnjë mekanizëm konkret për kontrollin apo auditimin e sistemit të inteligjencës artificiale . Kjo do të thotë se AI-ja do të veprojë në një vakuum mbikëqyrjeje, pa një ent rregullator ose auditor të pavarur që të sigurojë se algoritmi po funksionon drejt. Një sistem i pa-audituar hap dyer të rrezikshme për abuzim: gabimet ose devijimet nuk kapen nga askush, dhe përgjegjësia për vendimet e gabuara zhduket. Në rast abuzimi, zyrtarët mund të fshihen pas justifikimit “e vendosi kompjuteri, jo unë”, duke e bërë edhe më të vështirë ndëshkimin e fajtorëve.
• Objektivitet i rremë dhe bias i mundshëm: Pretendimi se një AI do të jetë 100% objektive është i rremë nëse algoritmi ndërtohet nga njerëz me interesa ose mbi të dhëna të kontaminuara nga praktikat e kaluara. Një AI e trajnuar mbi historikun e tenderëve shqiptarë, ku shumë procese kanë qenë të pandershme, rrezikon të mësojë vetë padrejtësitë (p.sh. të “normalizojë” fituesit e përhershëm ose kriteret diskriminuese) dhe t’i riprodhojë ato. Pa një korrigjim njerëzor dhe rregulla etike të forta, AI mund të konsolidojë status quo-në në vend që ta sfidojë atë.
• Rreziku i sulmeve kibernetike dhe dështimeve teknike: Centralizimi i gjithë sistemit të prokurimeve tek një platformë elektronike e automatizuar rrit ekspozimin ndaj sulmeve kibernetike apo problemeve teknike. Përvojat e fundit e kanë treguar këtë rrezik: në korrik 2022, një sulm kibernetik nga jashtë çoi në mbylljen e përkohshme të portaleve qeveritare shqiptare, duke nxjerrë jashtë funksionit shërbimet online për ditë me radhë . Nëse një incident i tillë ndodh me sistemin e tenderëve, do të paralizohej krejt zinxhiri i prokurimeve publike. Po ashtu, një bug ose gabim në algoritëm mund të shkaktojë anulime masive ose, anasjelltas, shpallje fituesish të gabuar – me pasoja financiare dhe ligjore. Pa pasur ndërhyrjen korigjuese të njeriut, dështimi i AI-së në tenderim mund të bëhet katastrofik.
Përmbledhtazi, AI nuk është një zëvendësues “magjik” pa rreziqe. Çdo vend demokratik që eksperimenton me inteligjencën artificiale në qeverisje e bën këtë me kujdes, duke vendosur njeriun në qendër si mbikëqyrës dhe garant të etikës. Në rastin e Shqipërisë, ku korrupsioni mbetet endemik, vendosja e një makinerie algoritmike mbi një sistem të kalbur pa reforma thelbësore ngre alarmin për abuzime edhe më të sofistikuara.
Modeli e-Albania: Propaganda vs. Realitet
Një paralel i rëndësishëm mund të hidhet me platformën qeveritare e-Albania, të cilën z. Rama e ka reklamuar shpesh si histori suksesi të modernizimit. Qeveria pretendon se digjitalizimi i shërbimeve publike përmes e-Albania ka çuar në eliminimin e ryshfeteve në sportele dhe përmirësimin e eficiencës. Vetë Kryeministri ka pohuar se 95% e shërbimeve publike janë tashmë online dhe se vetëm gjatë pandemisë, portalit i shërbeu 1.2 milionë bizneseve e qytetarëve duke kursyer “472 vite pritje në radhë” dhe rreth 4 milionë € tarifa e bakshishe . Sipas tij, “ky sistem i asgjëson komplet ryshfetet”, duke e konsideruar e-Albania-n një “revolucion digjital” që ka lehtësuar jetën e qytetarëve .
Por përtej propagandës qeveritare, realiteti i e-Albania ka qenë shpesh problematik. Gjatë kohës së pandemisë COVID-19, kur lëvizja e qytetarëve u kushtëzua nga lejet dalëse online, mijëra qytetarë nuk arrinin dot të aksesonin platformën për të marrë autorizim . Sistemi shpesh binte ose “ngecte”, duke i lënë njerëzit pezull. Edhe bizneset raportuan vështirësi të vazhdueshme me shërbimet online dhe shumë procedura ende kërkojnë prani fizike, pavarësisht pohimeve se çdo gjë është dixhitalizuar . Fakti që qytetarët ende detyrohen të presin në radhë për qindra shërbime tregon se “revolucioni” s’ka depërtuar aq thellë sa reklamohet .
Përveç çështjes së funksionalitetit, janë ngritur shqetësime serioze edhe mbi sigurinë dhe transparencën e platformës. Një auditim i Kontrollit të Lartë të Shtetit zbuloi se e-Albania, që nga krijimi i saj (2012) e deri në vitin 2017, operonte pa një rregullore bazë për menaxhimin e përdoruesve dhe aksesit . Si rezultat, ekzistonin përdorues të paidentifikuar me akses në sistem, duke krijuar mundësi për përdorim të pakontrolluar të të dhënave personale . KLSH vlerësoi se AKSHI (agjencia që administron platformën) nuk kishte marrë masat e duhura për mbrojtjen e të dhënave konfidenciale . Ky lëshim flagrant tregon mungesë kujdesi ndaj sigurisë kibernetike dhe privatësisë – një dobësi që u konfirmua më pas edhe nga sulmet kibernetike të vitit 2022, kur sistemet shtetërore, përfshi e-Albania, u goditën rëndë.
Gjithashtu, aksesueshmëria dhe përfshirja e qytetarëve mbeten pikëpyetje. Digjitalizimi i detyrueshëm i shërbimeve (me mbylljen e sporteleve fizike) u justifikua “për t’i dhënë goditje korrupsionit” , por nuk u shoqërua me një fushatë të mjaftueshme edukimi digjital. Një pjesë e popullsisë – veçanërisht e moshuarit ose ata në zona rurale pa internet – u lanë pas, të paqartë se si të merrnin shërbimet bazë. Për ta, korrupsioni te sporteli u zëvendësua nga pamundësia teknologjike, që është po aq diskriminuese. Ndërkohë, qeveria mburret me statistika të përdorimit total të e-Albania, por nuk pranon dobësitë e saj dhe nuk raporton publikisht për rastet e dështimeve ose ndërprerjeve.
Modeli i e-Albania tregon se dixhitalizimi nën qeverinë Rama ka shpesh prirjen të shitet si sukses propagandistik, pa adresuar problemet themelore. Platforma ka aspekte pozitive (shërbime të thjeshta mori që ofrohen më shpejt online), por ka ende mangësi serioze në siguri, besueshmëri dhe gjithëpërfshirje. Kjo përvojë ngren alarmin se edhe projekti i tenderëve me AI mund të vuajë nga i njëjti sindrom: shumë marketing, pak substancë. Nëse qeveria nuk adreson gabimet e së shkuarës me e-Albania – transparencën e kufizuar, mungesën e auditimit të pavarur, dhe prirjen për të minimizuar kritikat e ekspertëve – atëherë sistemi i ri me AI rrezikon të trashëgojë këto defekte dhe t’i përkeqësojë ato.
Perspektiva ndërkombëtare: Standardet e BE-së dhe modelet e Huaja
Nisma e Shqipërisë për të përdorur AI në prokurime publike do të ishte e para e tillë në rajon – por jo domosdoshmërisht në përputhje me praktikat ndërkombëtare apo standardet e Bashkimit Europian. Në nivel global, qeveritë po eksperimentojnë me inteligjencën artificiale për të ndihmuar (jo zëvendësuar) proceset e tenderimit. Për shembull, disa vende përdorin AI për analiza të të dhënave të prokurimeve, identifikimin e modeleve anomale (p.sh. për të kapur oferta të dyshimta ose kompani “fallco”), ose për të standardizuar dokumentet teknike . Këto mjete synojnë rritjen e eficiencës dhe zbulimin e korrupsionit, por gjithmonë duke e lënë vendimmarrjen finale në duart e njerëzve. Asnjë shtet i BE-së nuk ia ka dorëzuar 90% të procesit të tenderit një roboti, siç pretendon Rama se do të bëjë Shqipëria. Përkundrazi, në BE po diskutohet gjerësisht një kuadër rregullator – Akti Europian për Inteligjencën Artificiale – i cili klasifikon përdorimet e AI sipas rrezikshmërisë së tyre dhe kërkon garanci të forta aty ku AI prek vendimmarrje publike . Qëllimi i këtij akti është mbrojtja e të drejtave themelore, sigurimi i transparencës dhe krijimi i besimit tek sistemet e AI . Me fjalë të tjera, BE-ja po vendos kufij e standarde që të sigurohet se teknologjia i shërben qytetarit, jo cenon atë.
Në kontekstin e prokurimeve, standardet europiane kërkojnë transparencë, konkurrencë të hapur dhe llogaridhënie në çdo hap: nga shpallja e tenderit deri te dhënia e kontratës. Çdo përdorim i AI-së duhet t’i përmbahet këtyre parimeve. Për shembull, nëse një algoritëm do të përdorej për vlerësimin e ofertave, institucionet europiane do të kërkonin që algoritmi të jetë i shpjegueshëm (explainable) dhe i auditueshëm, në mënyrë që operatorët ekonomikë të kuptojnë pse humbën apo fituan dhe të kenë mundësi ankese. Gjithashtu, përfshirja e ekspertizës njerëzore është e panegociueshme: vetë zëdhënësi i Komisionit Europian deklaroi se AI mund të mbështesë procesin e tenderimit (p.sh. në hartimin e specifikimeve teknike ose detektimin e parregullsive), por kurrsesi s’mund të zëvendësojë njohurinë dhe gjykimin që autoritetet publike duhet të kenë vetë . Kjo sepse, në analizë të fundit, vetëm njeriu mban përgjegjësi ligjore e morale për mënyrën si shpenzohen paratë publike – një algoritëm s’mund të dalë para gjykatës as të japë llogari para qytetarëve.
Disa vende kanë bërë hapa përpara me platforma elektronike të prokurimeve transparente. Ukraina, për shembull, pas skandaleve të korrupsionit, zhvilloi platformën ProZorro ku çdo tender publikohet online dhe çdokush mund të monitorojë ofertat e kontratat. Kjo platformë përdor teknologjinë për rritje transparence, por nuk heq njeriun nga ekuacioni – përkundrazi, synon t’i fuqizojë qytetarët dhe median me informacion të plotë. Estonia dhe vende të tjera nordike po eksperimentojnë me automatizimin e disa hapave rutinë të prokurimit, por gjithnjë me supervizim njerëzor dhe me kode burimore të hapura kur është e mundur, në mënyrë që komuniteti të verifikojë funksionimin e sistemeve. Ndryshe nga këto modele, qasja e qeverisë shqiptare po shfaqet e njëanshme: nuk po punohet në forcimin e institucioneve mbikëqyrëse, as në garantimin e pavarësisë së organeve hetuese anti-korrupsion, por po hidhet e gjithë barra tek një zgjidhje teknologjike e pakontestuar nga jashtë.
Edhe vetë Bashkimi Europian i ka bërë tashmë të ditura rezervat ndaj qasjes shqiptare. Komisioni Europian nënvizon se Shqipëria, si vend kandidat, pritet të përafrojë legjislacionin me acquis-në e BE-së dhe standardet e saj, përfshirë fushën e AI-së . Me Aktin e ri të BE për AI në horizont, çdo zgjidhje që Shqipëria ndërmerr në këtë drejtim do të vëzhgohet me lupë: nëse cenon parimet e transparencës dhe llogaridhënies, rrezikon të konsiderohet në kundërshtim me normat e unionit. Për më tepër, dorëzimi i plotë i një funksioni kaq kritik si prokurimet publike tek AI nuk gjen precedent në familjen europiane – përkundrazi, bie ndesh me filozofinë e BE për administratë publike të përgjegjshme. Prandaj, jo rastësisht, Komisioni sugjeron se Shqipëria duhet të fokusohet në ndërtimin e ekspertizës humane dhe të përdorë inteligjencën artificiale vetëm si mjet ndihmës, jo si zëvendësues të saj .
Nisma e Kryeministrit Rama për të futur inteligjencën artificiale në sistemin e tenderimeve publikohet me bujë si “ilaçi” kundër korrupsionit endemik. Por një analizë kritike nxjerr në pah se problemi kryesor nuk qëndron te mjeti, por te qëllimi dhe vullneti. Derisa qeveria Rama ka toleruar dhe ushqyer një kulturë korrupsioni në prokurime – siç dëshmohet nga aferat e shumta të zbuluara nga media, auditimet e KLSH-së dhe hetimet e SPAK-ut – çdo teknologji e re rrezikon të bëhet një fasadë e radhës po të bjerë në duar të gabuara. Inteligjenca Artificiale mund të ishte një instrument i dobishëm për Shqipërinë, por jo pa kushte: ajo kërkon transparencë totale, rregulla të qarta, auditim të pavarur dhe mbi të gjitha integritetin e atyre që e vënë në zbatim. Pa këto, premtimet për tendera “robotikisht të ndershëm” do të jenë po aq boshe sa premtimet e dikurshme për “zero korrupsion” që u pasuan nga skandale miliona euroshe.
Me historikun aktual, skepticizmi është i shëndetshëm dhe i nevojshëm. Shqiptarët kanë parë më shumë se një dekadë reformash të trumbetuara si “transformuese” – nga “reforma dixhitale” e shërbimeve, te “reforma në drejtësi” apo nismat anti-korrupsion – por korrupsioni vazhdon të lëshojë rrënjë. Një qeveri që me njërën dorë mban peng lirinë e informacionit dhe llogaridhënien, nuk mund të pritet që me dorën tjetër të sjellë shpëtimin përmes një roboti. Përkundrazi, rreziku është që AI të kthehet në alibi për abuzuesit: një perde e re pas së cilës vjedhja e fondeve publike mund të kryhet edhe më lehtësisht, me më pak gjurmë dhe më pak fajtorë të dukshëm.
Shqipëria ka nevojë urgjente për transparencë të vërtetë dhe sundim të ligjit në prokurimet publike – dhe këto nuk arrihen me deklarata pompoze apo me importim të një “inteligjence” të pakontrolluar. Para se t’i besohet algoritmit, qeveria duhet të fitojë besimin e qytetarëve duke treguar rezultate konkrete në ndëshkimin e abuzimeve, forcimin e institucioneve mbikëqyrëse dhe hapjen e të dhënave. Deri atëherë, çdo projekt me AI duhet parë me kujdes ekstrem: si një thikë me dy presa që mund të presë korrupsionin po aq lehtë sa mund të prerë vetë demokracinë, nëse përdoret keq. Shqipëria s’ka nevojë thjesht për tendera më “të zgjuar” teknikisht, por për tendera më të ndershëm, ku inteligjenca e vërtetë që nevojitet është ajo e integritetit dhe përgjegjshmërisë njerëzore.
Rama: Do të bëjmë prokurimet publike me inteligjencë artificiale
